ျမန္မာ ျပကၡဒိန္ တြက္နည္း (၁)

အေျခခံ နကၡတၱေဗဒ

            ျမန္မာျပကၡဒိန္အေၾကာင္းနားလည္ႏိုင္ရန္ ဦးစြာ နကၡတၱေဗဒအေျခခံကို နားလည္ထားရပါမည္။ ျမန္မာျပကၡဒိန္ကို ေကာင္းကင္ရိွ ၿဂိဳဟ္၊ နကၡတ္မ်ား သြားလာပံု၊ တည္ေနပံုမ်ားႏွင့္ ညိွႏိႈင္းတြက္ခ်က္ရျခင္း ျဖစ္သျဖင့္ ေကာင္းကင္ နကၡတ္ ၿဂိဳဟ္ေနမ်ားကို မသိပဲ ျမန္မာျပကၡဒိန္အေၾကာင္း နားလည္ရန္ မလြယ္ပါ။ ထို႔ေၾကာင့္ ျမန္မာျပကၡဒိန္အေၾကာင္းမေျပာမီ ဦးစြာ အေျခခံ နကၡတၱေဗဒအေၾကာင္း ေျပာရန္လိုပါသည္။

၁၊ ၁။ ယူနစ္မ်ား

            ျမန္မာျပကၡဒိန္တြက္ေတာ့မည္ဆိုလွ်င္ တြက္ကိန္းမ်ားထဲမွ အေခၚအေ၀ၚမ်ား၊ အတိုင္းအတာ ယူနစ္မ်ားကို  နားလည္ရပါမည္။ ျမန္မာျပကၡဒိန္ တြက္ကိန္းမ်ားမွာ ေရွးေဟာင္းက်မ္းစာျဖစ္ေသာ သူရိယသိဒၶႏ ၱက်မ္းကို မူတည္ တြက္ခ်က္သည္ ျဖစ္ရာ ထိုက်မ္းကိုျမန္မာျပန္ထားေသာ ျမန္မာသူရိယသိဒၶႏ ၱက်မ္းလာ အေခၚအေ၀ၚ၊ အတိုင္းအတာမ်ားကို သိထားရပါမည္။ တြက္သည့္အခါတြင္ ေခတ္သခၤ်ာနည္းႏွင့္ ေဖာ္ျပမည္ျဖစ္ေသာ္လည္း သူရိယသသိဒၶႏ ၱက်မ္းကိုမူ လက္လႊတ္၍မရပါ။

 နကၡတ္ အသြားအလာ၊ တည္ေနရာ အတိုင္းအတာမ်ား

၆၀	အႏုလိတၱာ	=	၁	၀ိလိတၱာ		၁	အံသာ	=	၁	ဒီဂရီ
၆၀	၀ိလိတၱာ	=	၁	လိတၱာ		၁	ဘဂဏ	=	၁	ပတ္
၆၀	လိတၱာ	=	၁	အံသာ		၁၂	ရာသီ	=	၃၆၀	ဒီဂရီ
၃၀	အံသာ	=	၁	ရာသီ		၁	ရာသီ	=	၁	လခန္႔
၁၂	ရာသီ	=	၁	ဘဂဏ		၁၂	ရာသီ	=	၁	ႏွစ္

ေရွးေခတ္ ျမန္မာနာရီ အတိုင္းအတာမ်ား

၁၀	ခဏ	=	၁	လယ
၁၀	လယ	=	၁	ခရာ		၆၀	အႏုခရာ	=	၁	၀ိခရာ
၁၀	ခရာ	=	၁	ျပန္		၆၀	၀ိခရာ	=	၁	ခရာ
၆	ျပန္	=	၁	ဗီဇနာ		၆၀	ခရာ	=	၁	ဗီဇနာ
၁၅	ဗီဇနာ	=	၁	ပါဒ္		၆၀	ဗီဇနာ	=	၁	နာရီ
၄	ပါဒ္	=	၁	နာရီ		၆၀	နာရီ	=	၁	ရက္

ေရွးေခတ္ ျမန္မာနာရီတြက္ရာတြင္ သံုးေသာ ျမန္မာ အလ်ားအတိုင္းအတာမ်ား

၆၀	ဆံျခည္	=	၁	မုေရာ
၆၀	မုေရာ	=	၁	ဘ၀ါး

  ရာသီအတိုင္းအတာမ်ား

၆၀	အႏုဃဋီ	=	၁	၀ိဃဋီ
၆၀	၀ိဃဋီ	=	၁	ဃဋီ
၁၅	ဃဋီ	=	၁	ပါဒ္
၄	ပါဒ္	=	၁	နကၡတ္
၆၀	ဃဋီ	=	၁	နကၡတ္
၂၇	နကၡတ္	=	၁	ရာသီ

    နာရီ အတိုင္းအတာမ်ား                                                   တိထီ၊ ဃဋီ အတိုင္းအတာမ်ား

၆၀	စကၠန္႔	=	၁	မိနစ္		၆၀	အႏုဃဋီ	=	၁	၀ိဃဋီ
၆၀	မိနစ္	=	၁	နာရီ		၆၀	၀ိဃဋီ	=	၁	ဃဋီ
၂၄	နာရီ	=	၁	ရက္		၆၀	ဃဋီ	=	၁	တိထီ

၁၃၅၀	ၾကမတ္မႊား	=	၁	ၾကမတ္
၈၀၀	ၾကမတ္	=	၁	သာ၀နရက္
၁၅၀၀	အ၀မာန္မႊား	=	၁	အ၀မာန္
၆၉၂	အ၀မာန္	=	၁	တိထီရက္
၃၀	တိထီရက္	=	၁	စျႏၵမာသလ
၁၂	စျႏၵမာသလ	=	၁	တိထီႏွစ္	=	၁	စျႏၵႏွစ္
၀.၉၈၄၃၅	သာ၀နရက္	=	၁	တိထီရက္
၁.၀၁၅၉၀	တိထီရက္	=	၁	သာ၀နရက္

၁၊ ၂။ အေခၚအေ၀ၚႏွင့္ အဓိပၸါယ္ဖြင့္ဆုိခ်က္မ်ား

ၾကႏီ ၱ(Declination) ။	။ ေန၊ ၿဂိဳဟ္၊ နကၡတ္မ်ား၏ တည္ေနရာကို အီေကြတာမွေန၍ ေတာင္ဘက္၊ ေျမာက္ဘက္ အရပ္မ်ားသို႔ တိုင္းတာျခင္း (လတီၱတြဒ္)၊ အံသာ သို႔မဟုတ္ ဒီဂရီျဖင့္ျပသည္။
ခရစ္ႏွစ္။	။ ခရစ္ေတာ္ေမြးဖြားသည့္ႏွစ္ကို အေျချပဳကာ ေရတြက္ေသာ ႏွစ္မ်ား
ခယရက္။	။ စျႏၵမာသ တစ္လ၏ တိထီရက္ ႏွင့္ သာ၀နရက္ ကြာျခားခ်က္။ ၎ကို ဒိႏၷက္သဲရက္ဟုလည္း ေခၚသည္။ တန္ဘိုးအားျဖင့္ ၀.၄၆၉၄၁၂ ရက္ ျဖစ္သည္။
ဂေရေဂါရီယန္ျပကၡဒိန္။	။ ပုပ္ရဟန္းမင္းႀကီး ဂေရေဂါရီ ၁၃ က ၁၅၈၂ ေဖေဖာ္၀ါရီ ၂၄ ရက္ေန႔တြင္ အတည္ျပဳ သံုးစဲြခဲ့ေသာ ျပကၡဒိန္။ တစ္ကမၻာလံုး လက္ခံသံုးစဲြေနေသာ ျပကၡဒိန္လည္း ျဖစ္ပါသည္။
ဂ်ဴလီယန္ျပကၡဒိန္။	။ ဂ်ဴလိယက္ဆီဇာက ေရာမျပကၡဒိန္ကို ျပဳျပင္ကာ ဘီစီ ၄၆ တြင္ သံုးစဲြခဲ့ေသာ ျပကၡဒိန္။ ထိုျပကၡဒိန္ကို ၁၅၈၂ ခုႏွစ္ထိ သံုးစဲြခဲ့သည္။
ၿဂိဳဟ္။	။ ေနမိသားစုတြင္ပါ၀င္ေသာ ၾကာသပေတးၿဂိဳဟ္၊ ေသာၾကာၿဂိဳဟ္ စသည္တို႔ျဖစ္၏။ ေကာင္းကင္တြင္ၾကည့္လွ်င္ ၿဂိိဳဟ္တို႔၏အလင္းအားမွာ အျခားၾကယ္မ်ားထက္ ပိုလင္း၏။ ၾကယ္မ်ားမွာ မိွတ္တုတ္မွိတ္တုတ္ေသာ္လည္း ၿဂိဳဟ္တို႔မွာမူ မိွတ္တုတ္မိွတ္တုတ္မေန ဟုဆိုသည္။
ဃဋီ။	။ နကၡတ္တစ္လံုး၏ အပံု ၆၀ ပံုတစ္ပံု (သို႔မဟုတ္) တိထီတစ္လံုး၏ အပံု ၆၀ ပံုတစ္ပံု
စျႏၵမာသ။	။ ကမၻာ၏ အရံၿဂိဳဟ္ျဖစ္ေသာ ေကာင္းကင္မွ လ သည္ ကမ ၻာကိုတစ္ပတ္ပတ္ရန္ ၾကာေသာအခ်ိန္။ စျႏၵမာသတစ္လတြင္ ရက္ ၃၀ ရိွသည္။
စန္းယွဥ္နကၡတ္။	။ လျပည့္ေန႔၌ လႏွင့္အတူယွဥ္တဲြေနေသာ နကၡတ္၊ ေဗဒင္တြက္ရာ၌ ၎ကို စင္နကၡတ္ ဟုေခၚသည္။
စန္း (စျႏၵ)။	။ ကမၻာ၏ အရံၿဂိဳဟ္ျဖစ္ေသာ ေကာင္းကင္မွ လ ျဖစ္၏။ ေဗဒင္တြက္ရာ၌ ၎ကို တနလၤာၿဂိဳလ္အျဖစ္ သတ္မွတ္ၿပီး စန္း ဟု ေခၚသည္။
စံေတာ္ခ်ိန္။	။ ေဒသတစ္ခု၏ အခ်ိန္တစ္ခု။ တိုင္းျပည္တစ္ခုအတြက္ အခ်ိန္တစ္ခု သတ္မွတ္သံုးၾကသည္။ ဤသည္ကို ထိုတိုင္းျပည္၏ စံေတာ္ခ်ိန္ဟု ေခၚသည္။ ဥပမာ - ျမန္မာစံေတာ္ခ်ိန္
	ျမန္မာစံေတာ္ခ်ိန္သည္ ျမန္မာတစ္ႏိုင္ငံလံုးအတြက္ တစ္ခုသာရိွသည္မွန္ေသာ္လည္း ခ်င္းျပည္နယ္၊ ရွမ္းျပည္နယ္တို႔အတြက္ ေဒသစံေတာ္ခ်ိန္မ်ားသည္ ျမန္မာစံေတာ္ခ်ိန္ထက္ ပို၊ ေလ်ာ့ၾကသည္။
	ေဒသတစ္ခုအတြက္ ေဒသစံေတာ္ခ်ိန္အမွန္ကို တြက္လိုလွ်င္ ထိုေဒသ၏ တည္ေနရာ ေလာင္ဂ်ီတြဒ္ႏွင့္ တြက္ႏိုင္သည္။
စံေတာ္ခ်ိန္မ်ဥ္း။	။ ႏိုင္ငံ သို႔မဟုတ္ ေဒသတစ္ခုအတြက္ စံေတာ္ခ်ိန္ထားရန္ သတ္မွတ္ထားေသာ ေလာင္ဂ်ီတြဒ္မ်ဥ္း
စတုယုဂ္ႏွစ္မ်ား။	သူရိယသိဒၶႏ ၱက်မ္းလာ ကပ္တစ္ကပ္တြင္ ပါ၀င္ေသာ ယုဂ္ ေလးခုရိွ ႏွစ္မ်ားျဖစ္သည္။ ယုဂ္ေလးခုမွာ ကတယုဂ္၊ ေၾတတာယုဂ္၊ ဒြါပရာယုဂ္၊ ကလိယုဂ္ တို႔ျဖစ္ၾကသည္။
တာရာ။	။ နကၡတ္မ်ားေဘးတြင္ ၿခံရံေနေသာ ၾကယ္စုမ်ားျဖစ္၏။ အတြင္းတာရာ ၉ လံုး၊ အျပင္တာရာ ၂၈ လံုး ရိွသည္။ ၎တို႔အျပင္ အလြတ္တာရာမ်ားလည္း ရိွေသးသည္။
တိထီ။	။ လ၀န္းျပည့္မႈကို တိုင္းေသာ အတိုင္းအတာ။ ရာႏံႈးျပည့္ လ၀န္းအျပည့္ကို ၁၅ တိထီဟု သတ္မွတ္သည္။
တိထီရက္။	။ ေနႏွင့္လ အကြာအေ၀း၊ တည္ေနရာကြာျခားခ်က္။ တိထီတစ္ရက္ = ၀.၉၈၄၃၅၂၉ သာ၀နရက္။ စျႏၵမာသတစ္လတြင္ တိထီရက္ ၃၀ ရိွသည္။
ေတာင္ယဥ္စြန္းတန္း။ ေတာ္တုလဲႏွစ္။	။ (ဒကိၡဏယာဥ္စြန္းတန္း) ေနေရာက္ရိွေသာ ေတာင္ဘက္ အစြန္ဆံုးအမွတ္ ။  ေတာင္လတီၱတြဒ္ ၂၃ ဒီဂရီ ၂၆ မိနစ္ ၁၆ စကၠန္႔ တြင္ရိွသည္။ ။ အတာျပန္ႏွစ္၊ သႀကၤန္ ၂ ရက္ၾကတ္သည္။
ေဒသစံေတာ္ခ်ိန္။	။ ေဒသတစ္ခု၏ အခ်ိန္။ ဥပမာ - ခ်င္းျပည္နယ္ ကန္ပက္လက္ၿမိဳ႔သည္ အေရွ႔ေလာင္ဂ်ီတြဒ္ ၉၄ ဒီဂရီ ၇ မိနစ္တြင္ရိွသည္ျဖစ္ရာ ျမန္မာစံေတာ္ခ်ိန္ ၈ နာရီတိတိအခ်ိန္၌ ကန္ပက္လက္၏ ေဒသစံေတာ္ခ်ိန္နာရီမွာ ၇ နာရီ ၄၇ မိနစ္ျဖစ္ေပသည္။
ဒကိၡဏယာဥ္။	။ အီေကြတာ၏ ေတာင္ဘက္တြင္ ေနသြားျခင္း။ မတ္လ ၂၁ ရက္မွ စက္တင္ဘာ ၂၃ ရက္ေန႔ထိ ရက္မ်ားျဖစ္သည္။
ဒိႏၷက္သဲရက္။	။ ခယရက္ႏွင့္ အတူတူပင္ျဖစ္သည္။
ေနလသြားျပကၡဒိန္။	။ ေနသြားႏံႈးႏွင့္ လသြားႏံႈး ႏွစ္မ်ိဳးလံုးေပၚ အေျခခံထားေသာ ျပကၡဒိန္။ အိႏိၵယ၊ တရုတ္၊ ျမန္မာ ျပကၡဒိန္မ်ားသည္ ေနလသြားျပကၡဒိန္မ်ားျဖစ္၏။
နကၡတ္။	။ ေကာင္းကင္ရိွ ၾကယ္မ်ားကို စုဖဲြ႔ကာ တစ္စုခ်င္းနာမည္ေပးထားေသာ အႆ၀ဏီ၊ ဘရဏီ စေသာ ၾကယ္စုမ်ားျဖစ္၏။ ၁၂ရာသီစက္၀န္းတစ္ခုတြင္ စုစုေပါင္း နကၡတ္ ၂၇ လံုး ရိွသည္။
နကၡတ္ရက္။	။ အႆ၀ဏီ စေသာ နကၡတ္တစ္လံုးလံုးသည္ ကမ ၻာကို တစ္ပတ္တိတိလည္ရန္ ၾကာခ်ိန္ ။ စက္နာရီအားျဖင့္ ၂၃ နာရီ၊ ၅၅ မိနစ္၊ ၅၉.၃၇၆ စကၠန္႔ ရိွ၏။
နကၡတ္ႏွစ္။	။ သာ၀နရက္ ၃၆၆.၂၅၈၇၅၆၅။ ေနသြားသည့္ရက္ တစ္ႏွစ္ႏွင့္တစ္ရက္သည္ နကၡတ္ႏွစ္ တစ္ႏွစ္ႏွင့္ ညီမွ်သည္။
နကၡတ္အံသာစီး။	။ နကၡတ္တစ္လံုး၏ တည္ေနရာကို အံသာျဖင့္ျပျခင္း။ ဥပမာ ၾကတိၱကာ နကၡတ္သည္ ရာသီစက္တြင္ ၃၄ အံသာ ၁၆ လိတၱာ၌ ရိွ၏။
ႏွစ္တို။	။ အင္း၀ေခတ္၊ မိုးညွင္းမင္းသည္ သကၠရာဇ္ ၇၉၈ ကို ၿဖိဳခဲ့ေသးေသာ္လည္း မေအာင္ျမင္။ သို႔ရာတြင္ လြတ္လပ္ေရးရၿပီး ႏွစ္အတန္ၾကာထိ အခ်ိဳ႔ေသာ ေဗဒင္ဆရာတုိ႔မွာ ထိုၿဖိဳထားေသာ သကၠရာဇ္မ်ားသံုးၿပီး တြက္ၾကေသးသည္။ ထို မိုးညွင္းမင္းၿဖိဳၿပီးေသာ သကၠရာဇ္မ်ားကို ႏွစ္တို (ရႆႏွစ္) ဟု ေခၚသည္။
ႏွစ္ရွည္။	။ အင္း၀ မိုးညွင္းမင္းၿဖိဳေသာ သကၠရာဇ္မ်ားကို အသိအမွတ္မျပဳ၊ မသံုးပဲ ယခင္သကၠရာဇ္မ်ား ကိုသာ ဆက္သံုးလွ်င္ ထိုႏွစ္မ်ားကို ႏွစ္ရွည္ (ဒီဃႏွစ္) ဟု ေခၚသည္။ ဤႏွစ္မ်ားမွာ လက္ရိွ သံုးေနေသာ သကၠရာဇ္ႏွစ္မ်ားျဖစ္သည္။
ႏွစ္ဆန္းတစ္ရက္ေန႔။	။ ျမန္မာသကၠရာဇ္ ႏွစ္တစ္ႏွစ္၏ အစေန႔ျဖစ္သည္။ သူရိယေနမင္းသည္ မိန္ရာသီမွ သာယန မိႆရာသီသို႔ ကူးေျပာင္း၀င္ေရာက္ၿပီးသည္၏ ေနာက္တစ္ရက္ ျဖစ္သည္။ ကူးေျပာင္း၀င္ေရာက္ခ်ိန္မွာ သႀကၤန္ အတက္ေန႔ ျဖစ္သည္။
နိရာယန။	။ နကၡတ္စက္၏ ေရြ႔လ်ားျခင္းကို ထည့္မတြက္ဘဲထားေသာ တစ္နည္းအားျဖင့္ အာယနအံသာ မပါေသာ ျပကၡဒိန္။ ျမန္မာျပကၡဒိန္သည္ နိရာယနျပကၡဒိန္ျဖစ္သည္။
ေႏွာင္းတန္ခူး။	။ ၁၃၇၄ ခုႏွစ္ ျမန္မာႏွစ္ဆန္းတစ္ရက္ေန႔သည္ တန္ခူးလဆုတ္ ၁၁ ရက္ေန႔ျဖစ္၏။ ထိုအခါ တန္ခူးလဆန္း ၁ ရက္ေန႔မွ တန္ခူးလဆုတ္ ၁၀ ရက္ေန႔ထိရက္မ်ားသည္ ႏွစ္ေဟာင္းျဖစ္ေသာ ၁၃၇၃ ခုႏွစ္မွရက္မ်ားျဖစ္ၿပီး ထိုရက္မ်ားကို ေႏွာင္းတန္ခူး ဟု ေခၚသည္။ ဥပမာ - ၁၃၇၃ ခုႏွစ္ ေႏွာင္းတန္ခူးလဆန္း ၁၂ ရက္။
ေနစၾကာ၀ဠာ သို႔မဟုတ္ ေနမိသားစု။	။ ေနမင္းကို ဗဟိုျပဳလွည့္လည္သြားလာေနေသာ ၿဂိဳဟ္ႏွင့္ ၎တို႔၏ အရံၿဂိဳဟ္မ်ား အစုအေ၀း။ ထိုအစုအေ၀းတြင္ ေနမင္းႏွင့္တကြ ၿဂိဳဟ္ႀကီး ၉ လံုး ႏွင့္ သူတို႔၏ အရံၿဂိဳဟ္မ်ား ပါ၀င္သည္။
ပကၡ။	။ ေကာင္းကင္ရိွ လ ၏ ဆန္းျခင္း၊ ဆုတ္ျခင္း။ လဆန္းပကၡ၊ လဆုတ္ ပကၡ ဟု ေခၚသည္။
ျပကၡဒိန္။	။ ျပကၡဒိန္ = ပကၡဒိန္ = ပကၡ + ဒိန = လ၏ ဆန္းျခင္းဆုတ္ျခင္းကုိ မူတည္ တြက္ခ်က္ထား ေသာ ရက္အစီအစဥ္
ဘီစီ(B.C - Before Christ)။	။ ခရစ္ေတာ္ မေမြးဖြားမီ ႏွစ္မ်ား
ဖုဋၿဂိဳဟ္။	။ ၿဂိဳဟ္ေနရာအတိအက်၊ အစစ္အမွန္၊ အစင္အၾကယ္
ဘဂဏ။	။ ေနမင္း၊ ၿဂိဳဟ္၊ နကၡတ္အစရိွသည္တို႔ ရာသီစက္၀န္းတစ္ပတ္လည္သြားလွ်င္ ၎ကို တစ္ဘဂဏ ဟုေခၚသည္။
ဘုတိၱတြက္ကိန္း။	။ ၿဂိဳဟ္သြားျပကၡဒိန္မ်ားတြင္ သန္းေခါင္အခ်ိန္၌ရိွေသာ တည္ေနရာမ်ားကိုသာ ျပထားရာ ေန႔လည္ ၁နာရီခဲြ အစရိွသည့္ မိမိလိုေသာ အခ်ိန္၌ရိွေသာ ၿဂိဳဟ္တည္ေနရာအမွန္ကို ျပန္တြက္ယူျခင္းကို ဘုတိၱျဖတ္သည္ဟု ေခၚသည္။
ဗိုလ္။	။ ၿဂိဳုဟ္တည္ေနရာမ်ားကို တြက္ရန္ ဆင္ထားေသာ သူရိယသိဒၶႏ ၱက်မ္းလာ ကိန္းမ်ား
မဓ်ၿဂိဳဟ္။	။ ၿဂိဳလ္တစ္လံုး ပ်မ္းမွ်သြားႏံႈးျဖင့္ ေရာက္ေနေသာေနရာ။
မဓ်ေလခမ်ဥ္း။	။ ေတာင္ေျမာက္သြယ္တန္းလွ်က္ရိွေသာ ေလာင္ဂ်ီတြဒ္မ်ဥ္း။
မေစၨ်ယာဥ္။	။ ေနမင္းသည္ အီေကြတာေပၚျဖတ္သြားစဥ္ ၎ကို မေဇၥ်ယာဥ္ဟု ေခၚသည္။ မတ္လ ၂၁ ရက္ေန႔ ႏွင့္ စက္တင္ဘာ ၂၃ ရက္ေန႔တို႔ျဖစ္၏။
မႏၵဥစ္။ မာတုလဲႏွစ္။	။ ကမၻာသည္ ေနမွ အေ၀းဆံုးသို႔ ေရာက္ရိွေသာေနရာ (Apogee) ။ ရိုးရိုးႏွစ္၊ သႀကၤန္ ၁ ရက္ၾကပ္ေသာႏွစ္။
မုခ်စန္းယွဥ္နကၡတ္။	။ အမွန္တကယ္ လမင္းႀကီးျပည့္၀န္းေနေသာ လျပည့္ည၏ ေကာင္းကင္ယံတြင္ လ ႏွင့္ ယွဥ္တဲြလွ်က္ေနသည့္ နကၡတ္။
ေျမာက္ယဥ္စြန္းတန္း။	။ (ဥတၱရယဥ္စြန္းတန္း) ေနေရာက္ရိွေသာ ေျမာက္ဘက္အစြန္ဆံုးအမွတ္။ ေျမာက္လတီၱတြဒ္ ၂၃ ဒီဂရီ ၂၆ မိနစ္ ၁၆ စကၠန္႔ တြင္ရိွပါသည္။
ရာသီ။	။ တစ္ႏွစ္ကို ၁၂ စိတ္စိတ္ၿပီး တစ္စိတ္ကို တစ္ရာသီဟု ေခၚသည္။ ေကာင္းကင္မွ ၾကယ္စုမ်ားကို ၃၆၀ ဒီဂရီတစ္ပတ္အတြင္း ၁၂စုခဲြၿပီး တစ္စုကို တစ္ရာသီအျဖစ္ သတ္မွတ္သည္။ ထို႔ေၾကာင့္ တစ္ႏွစ္တြင္ ၁၂ ရာသီရိွသည္။ မိႆ၊ ၿပိႆ၊ ေမထုန္၊ ၾကကဋ္၊ သိဟ္၊ ကန္၊ တူ၊ ၿဗိစ ၦာ၊ ဓႏု၊ မကာရ၊ ကုမ္၊ မိန္ တို႔ ျဖစ္သည္။
ရက္ငင္။	။ စျႏၵမာသမ်ားႏွင့္ ေ၀ါဟာရမာသမ်ား ညီညြတ္ေစရန္ တစ္နည္းဆိုေသာ္ ျပကၡဒိန္ထဲမွ လျပည့္ရက္တြင္ ေကာင္းကင္မွ လမင္းႀကီးျပည့္၀န္းခ်ိန္ႏွင့္ ကိုက္ညီေစရန္ ငင္ေပးရေသာ သို႔မဟုတ္ ထပ္ျဖည့္ေပးရေသာရက္။
ရက္လြန္။	။ အဓ်ာဟ ရက္လြန္ႏွင့္ အတူတူပင္ျဖစ္ပါသည္။
ရက္လြန္ၿပိဳ။	။ အဓ်ာဟရက္လြန္ၿပိဳျခင္းႏွင့္ အတူတူပင္ျဖစ္ပါသည္။
ရက္စံုလ။	။ တစ္လတြင္ လဆန္း ၁၅ ရက္၊ လဆုတ္ ၁၅ ရက္။ စုစုေပါင္း ရက္ ၃၀ ရိွေသာလ။
ရက္မစံုလ။	။ တစ္လတြင္ လဆန္း ၁၅ ရက္၊ လဆုတ္ ၁၄ ရက္။ စုစုေပါင္း ၂၉ ရက္ ရိွေသာလ။
လျပည့္။	။ တိထီ ၁၅ လံုးျပည့္လွ်င္ လျပည့္သည္ဟု ေခၚသည္။ မိုးေကာင္းကင္မွလႀကီး ျပည့္၀န္းေန ေသာေန႔ဟု အဓိပၸါယ္ရသည္။
လကြယ္။	။ ေကာင္းကင္တြင္ လမင္းႀကီး လံုး၀ ကြယ္ေပ်ာက္သြားသည့္ေန႔။ ထိုေန႔တြင္ တိထီ သုည ျဖစ္ရမည္။
လဆန္းပကၡ။	။ လဆန္း ၁ ရက္ေန႔မွ လျပည့္ေန႔ထိ
လဆုတ္ပကၡ။	။ လဆုတ္ ၁ ရက္ေန႔မွ လကြယ္ေန႔ထိ
လထပ္။	။ လက ကမၻာကိုပတ္ခ်ိန္ႏွင့္တြက္ထားသည့္တစ္ႏွစ္မွာ ၃၅၄ရက္ျဖစ္ၿပီး ကမၻာကေနကို ပတ္သည့္တစ္ႏွစ္မွာ ၃၆၅ ရက္ျဖစ္သျဖင့္ တစ္ႏွစ္လွ်င္ ၁၁ ရက္ခန္႔ကြာသည္။ ထိုရက္မ်ား စုၿပီး တစ္လျပည့္သည့္အခါ တစ္လထပ္တိုးေပးရသည္။ ဤသို႔တစ္လ ထပ္တိုးေပးျခင္းကို လထပ္သည္ဟု ေခၚသည္။ ပံုမွန္အားျဖင့္ လထပ္ျခင္းကို ၀ါဆိုလတြင္ ဒုတိယ၀ါဆိုအေနႏွင့္ ျပဳလုပ္ၾကသည္။ သာ၀နမာသမ်ားႏွင့္ ေ၀ါဟာရမာသမ်ား ညီညြတ္ေစရန္ ညိွေပးရျခင္း ျဖစ္၏။
လတီၱတြဒ္။	။ ကမ ၻာလံုးေပၚတြင္ စိတ္မွန္းျဖင့္ဆဲြထားေသာ အေရွ႔အေနာက္ ကန္႔လန္႔ျဖတ္မ်ဥ္းမ်ား။ လတီၱတြဒ္ သုညဒီဂရီမ်ဥ္းကို အီေကြတာဟု ေခၚသည္။ အီေကြတာမွ ေျမာက္ဘက္ရိွမ်ဥ္းမ်ား ကို ေျမာက္လတီၱတြဒ္၊ ေတာင္ဘက္မွွ မ်ဥ္းမ်ားကို ေတာင္လတီၱတြဒ္ဟု ေခၚသည္။
ေလာင္ဂ်ီတြဒ္။	။ ကမ ၻာလံုးေပၚတြင္ စိတ္မွန္းျဖင့္ဆဲြထားေသာ ေတာင္ေျမာက္ ေဒါင္လိုက္မ်ဥ္းမ်ား။ အဂၤလန္ႏိုင္ငံ ဂရင္းနစ္ၿမဳိ႔ကိုျဖတ္သြားေသာမ်ဥ္းအား သုညဒီဂရီ ေလာင္ဂ်ီတြဒ္မ်ဥ္းဟု သတ္မွတ္သည္။ ထိုမ်ဥ္းမွစကာ လက္ယာရစ္အတိုင္း ၁ ဒီဂရီ၊ ၂ ဒီဂရီ စသျဖင့္ ေရတြက္သြားလွ်င္ ထိုမ်ဥ္းမ်ားကို အေနာက္ေလာင္ဂီ်တြဒ္မ်ဥ္းမ်ားဟု ေခၚ၏။ လက္၀ဲရစ္အတိုင္း ေရတြက္သြားေသာ မ်ဥ္းမ်ားကို အေရွ႔ေလာင္ဂ်ီတြဒ္ ဟု ေခၚသည္။ အေရွ႔သို႔လည္းေကာင္း၊ အေနာက္သို႔လည္းေကာင္း ၁၈၀ ဒီဂရီစီရိွသည္။
၀ါငယ္ထပ္ႏွစ္။	။ ရက္မစံု ၆ လ၊ ရက္စံု ၇ လရိွေသာႏွစ္။ ၀ါငယ္ထပ္ႏွစ္တြင္ ရက္ေပါင္း ၃၈၄ ရက္ ရိွသည္။
၀ါႀကီးထပ္ႏွစ္။	။ ရက္မစံု ၅ လ၊ ရက္စံု ၈ လရိွေသာႏွစ္။ ၀ါႀကီးထပ္ႏွစ္တြင္ ရက္ေပါင္း ၃၈၅ ရက္ ရိွသည္။
ေ၀ါဟာရ လျပည့္ေန႔။	။ လူတို႔သံုးေနေသာ ျပကၡဒိန္မွ လျပည့္ေန႔။
သံဒိဌၿဂိဳလ္သြားျပကၡဒိန္။	။ ၿဂိဳဟ္တို႔၏ တည္ေနရာကို ေဖာ္ျပေသာ ျပကၡဒိန္။ ညသန္းေခါင္အခ်ိန္တြင္ရိွေသာ  ၿဂိဳဟ္တို႔၏တည္ေနရာကို ေဖာ္ျပၿပီး ေဗဒင္တြက္ရာတြင္သံုးသည္။
သူရိယသိဒၶႏ ၱက်မ္း။	။ ေကာင္းကင္ၿဂိဳဟ္ေနတို႔ကို တြက္ခ်က္ရန္ ျပဳစုထားေသာက်မ္း။
သာယန။	။ ေနသြားျခင္းကို မူတည္တြက္ခ်က္ေသာ ႏွစ္လရက္၊ ျပကၡဒိန္မ်ား။ သာယနသည္ နကၡတ္စက္ အေရြ႔ကို ထည့္သြင္းတြက္ခ်က္သည္။ တစ္နည္းအားျဖင့္ အာယနအံသာ ပါသည္။
သဘာ၀ မုခ်လျပည့္ေန႔။	။ မိုးေကာင္းကင္မွ လ၀န္းႀကီး လံုး၀၀ိုင္း၀န္းျပည့္စက္ေသာေန႔။ ၎ကို တိထီ ၁၅ လံုးျပည့္သည္ဟု ေခၚသည္။
သကၠရာဇ္။	။ အိႏိၵယျပည္၊ သာကမင္းတို႔သံုးစဲြသျဖင့္ သကၠရာဇ္ဟု ေခၚသည္ဟု လည္းေကာင္း၊ သိၾကားမင္းစီရင္ေပးေသာ၊ သို႔မဟုတ္ စြမ္းႏိုင္ေသာသူတို႔၏ အစီအရင္ျဖစ္သျဖင့္ သကၠရာဇ္ ဟုလည္းေကာင္းဆိုၾကသည္။ ဆရာေတာ္ အရွင္တိကၡပ႑ိတ စီရင္ေသာ ၀ါထပ္ရက္ငင္အဆံုးအျဖတ္က်မ္းတြင္ သကၠရာဇ္ ၀ိၿဂိဳဟ္ ၈ မ်ိဳးကို ျပဆိုထားသည္။
သကၠရာဇ္ၿဖိဳျခင္း။	။ ႏွစ္ဆိုး၊ အခ်ိန္အခါဆိုးႏွင့္ႀကံဳေတြ႔ရသျဖင့္ ေဗဒင္ကိန္းခန္းအရ ယၾတာျပဳလုိ၍ေသာ္ လည္းေကာင္း၊ ခုႏွစ္မ်ား အေရအတြက္မ်ားေနသျဖင့္ ေျပာေရးဆိုတာ လြယ္ကူေစရန္ေသာ္ လည္းေကာင္း၊ လူတို႔သံုးေနေသာ ျပကၡဒိန္ႏွင့္ ေကာင္းကင္ရိွ ၿဂိဳဟ္တို႔၏ အေနအထား မကိုက္ညီ၍ေသာ္လည္းေကာင္း၊ တိုင္းျပည္အုပ္ခ်ဳပ္ေသာမင္းမ်ားသည္ မိမိတို႔အစိုးရေသာ ေခတ္ကို ထင္ရွားေစလို၍ေသာ္လည္းေကာင္း လက္ရိွသကၠရာဇ္ႏွစ္မ်ားကို မသံုးေစေတာ့ဘဲ အသစ္မွျပန္စျခင္းကို သကၠရာဇ္ၿဖိဳသည္ဟု ေခၚသည္။
သူရိယမာသ။	။ (သူရိယ = ေနမင္း + မာသ = လ) ေနသြားျခင္းကို မူတည္တြက္ခ်က္ထားေသာလ။ သူရိယမာသတစ္ႏွစ္တြင္ ၃၆၅.၂၅၈၇၅၆၄၈၁ ရက္ရိွသည္။
သာမန္ႏွစ္။	။ ရက္မစံု ၆ လ၊ ရက္စံု ၆ လရိွေသာႏွစ္။ သာမန္ႏွစ္တြင္ ရက္ေပါင္း ၃၅၄ ရက္ ရိွသည္။
သႀကၤန္။	။ သႀကၤန္ = သကၤႏ ၱ = ကူးေျပာင္းျခင္း။ ေနလနကၡတ္တာရာတို႔ တစ္ေနရာမွ တစ္ေနရာ၊ တစ္ရာသီမွ တစ္ရာသီသို႔ ကူးေျပာင္းျခင္းကိုေခၚသည္။ ျမန္မာတို႔ ရိုးရာက်င္းပေသာ သႀကၤန္မွာ တနဂၤေႏြၿဂိဳဟ္ (ေနမင္း) သည္ မိန္ရာသီအဆံုးမွ မိႆရာသီအစသို႔ ကူးေျပာင္း ၀င္ေရာက္သည့္ အခ်ိန္ျဖစ္သည္။
သႀကၤန္က်ျခင္း။	။ သႀကၤန္က်ခ်ိန္သည္ တနဂၤေႏြ ဖုဋၿဂိဳဟ္စင္ မိႆရာသီ၀င္ခ်ိန္ျဖစ္သည္။
သႀကၤန္တက္ျခင္း။	။ သႀကၤန္တက္ခ်ိန္သည္ တနဂၤေႏြ မဓ်ၿဂိဳဟ္ မိႆရာသီ၀င္ခ်ိန္ျဖစ္သည္။
သႀကၤန္အၾကတ္ရက္။	။ တနဂၤေႏြ ဖုဋၿဂိဳဟ္စင္ မိႆရာသီ၀င္ခ်ိန္ မွ တနဂၤေႏြ မဓ်ၿဂိဳဟ္ မိႆရာသီ၀င္ခ်ိန္ထိ ၾကားကာလမွာ သႀကၤန္ကာလျဖစ္ၿ၏။ ယေန႔လက္ခံထားေသာထိုကာလမွာ ၂ ရက္ ၄ နာရီ ၄ မိနစ္ ၅၁ စကၠန္႔ ျဖစ္၏။ (၂ ရက္ ၄ နာရီ ၄ မိနစ္ စကၠန္႔ ၄၀ ဟုလည္း အခ်ိဳ႔ေနရာမ်ားတြင္ ေဖာ္ျပထားသည္။)
သာ၀နရက္။	။ ကမ ၻာသည္မိမိ၀င္ရိုးေပၚတြင္ တစ္ပတ္တိတိလည္ရန္ၾကာခ်ိန္။ မ်က္ျမင္တြင္ ေနသည္   ကမ ၻာကုိ ပတ္ေနသည္ထင္ရသျဖင့္ ေရွးယခင္က ေနသည္ ကမ ၻာကိုတစ္ပတ္တိတိပတ္ရန္ ၾကာေသာအခ်ိန္ ဟု ေခၚသည္။  ေနသြားရက္ သို႔မဟုတ္ ေနထြက္ရက္ ဟုလည္း ေခၚၾကသည္။
သုဒၶဒိန္ရက္။	။ ျမန္မာႏွစ္ဆန္းတစ္ရက္ေန႔မွ စတင္ေရတြက္ေသာ ရက္မ်ား၊ ဥပမာ - တန္ခူးလဆန္း ၁၀ ရက္ေန႔သည္ ႏွစ္ဆန္းတစ္ရက္ေန႔ျဖစ္ပါက တန္ခူးလဆန္း ၁၁ ရက္၏ သုဒၶဒိန္ရက္မွာ ၂ ျဖစ္ၿပီး ကဆုန္လဆုတ္ ၈ ရက္ေန႔၏ သုဒၶဒိန္ရက္မွာ ၄၃ ျဖစ္သည္။
အယာဥ္။	။ ေနသြားလမ္းေၾကာင္းကို အယာဥ္ဟု ေခၚသည္။ ေနသည္ေတာင္ဘက္ပိုင္း၌သြားလွ်င္ ဒကိၡဏယာဥ္၊ ေျမာက္ပိုင္း၌ သြားလွ်င္ ဥတၱရယာဥ္ ဟုေခၚသည္။ ဒကိၡဏဒိဂ္၊ ဥတၱရဒိဂ္ ဟုလည္း ေခၚၾကေသးသည္။
အ၀မာန္။	။ ရက္ငင္တြက္ရာတြင္ သံုးေသာကိန္းျဖစ္၏။ ခယတစ္ရက္တြင္ အ၀မာန္ ၆၉၂ ရိွသည္။
ေအဒီ (A.D - Anno Domini)။	။ ခရစ္ေတာ္ ေမြးဖြားၿပီးေနာက္ပိုင္း ႏွစ္မ်ားကို ေအဒီ ဟုေခၚသည္။
အံသာ။	။ တစ္ရာသီ၏ ၃၀ ပံုပံုလွ်င္ တစ္ပံု။ ေခတ္သခၤ်ာမွ ဒီဂရီႏွင့္ အတူတူပင္ျဖစ္၏။
အာယနအံသာ။ (Precession of Equinoxes) (Ayanamsa)	။ မိႆရာသီအစသည္ တျဖည္းျဖည္းေရြ႔လွ်က္ရိွရာ ထိုသုိ႔ေရြ႔သြားေသာ အကြာအေ၀းကို အာယန ဟု ေခၚသည္။ အာယနသည္ တစ္ႏွစ္လွ်င္ ၅၄ အံသာခန္႔ရိွသည္။ သာယန ႏွင့္ နိရာယန ကြာျခားခ်က္သည္ အာယနအံသာျဖစ္၏။ နိရာယနကိုလိုေသာ္ သာယနထဲမွ အာယနအံသာကို ႏႈတ္ေပးရသည္။
အီေကြတာ (မေဇၥ်မ်ဥ္း)။	။ ကမ ၻာအလည္တည့္တည့္တြင္ အေရွ႔အေနာက္ ပတ္၍စိတ္ကူးျဖင့္ ဆဲြထားေသာမ်ဥ္း။ ထိုမ်ဥ္းျဖင့္ ကမ ၻာေတာင္ပိုင္းႏွင့္ ေျမာက္ပိုင္းကို ပုိင္းျခားထားသည္။ ထိုမ်ဥ္းကို သုညဒီဂရီ လတီၱတြဒ္ျဖင့္ ျပသည္။
အဓိမာသ္ၿပိဳ။	။ သူရိယမာသ တစ္ႏွစ္တြင္ လသြားႏံႈးက ေနသြားႏံႈးထက္ ၁၁.၆၄၈၃၃၃၄ ပုိသည္။ သာ၀နရက္ေပါင္း ၉၉၀၊ ၇ နာရီ၊ ၃၆ မိနစ္၊ ၅၁ စကၠန္႔တြင္ စျႏၵမာသတစ္လ (တီထီ ၃၀) ျပည့္သည္။ ထိုအခါတြင္ ပိုလာေသာ ဤတစ္လကိုၿဖိဳရန္ လတစ္လထပ္တိုးေပးရသည္။ ဤသည္ကို အဓိမာသ္ၿပိဳသည္ဟု ေခၚသည္။
အဓ်ာဟရက္လြန္။	။ ေ၀ါဟာရလက တစ္လလွ်င္ ၂၉ ရက္ သို႔မဟုတ္ ၃၀ ရက္ စီရိွသည္။ စျႏၵမာသ တစ္လက တစ္လလွ်င္ ရက္ ၃၀ ရိွသည္။ ထိုသို႔ ေ၀ါဟာရ ႏွင့္ စျႏၵမာသတို႔ မညီညြတ္မႈေၾကာင့္ ျပကၡဒိန္ မွ လျပည့္၊ လကြယ္ရက္မ်ားႏွင့္ ေကာင္းကင္မွ လမင္းႀကီးျပည့္၀န္းခ်ိန္၊ ကြယ္ေပ်ာက္ခ်ိန္တို႔ မတူညီ၊ ကဲြလြဲေလ့ရိွသည္။ ဤကဲ့သို႔ စျႏၵမာသက ေ၀ါဟာရမာသထက္ ပိုလြန္ေနေသာရက္ မ်ားကို အဓ်ာဟရက္လြန္ ဟု ေခၚသည္။
အတာဗိုလ္။	။ သႀကၤန္က်ခ်ိန္၊ တက္ခ်ိန္မ်ားတြက္ရန္ ဆင္ထားေသာကိန္းမ်ားကို ေခၚသည္။
ဥတု။	။ တန္ေဆာင္မုန္းလျပည့္ေက်ာ္ ၁ ရက္ေန႔မွ တေပါင္းလျပည့္ေန႔ထိ - ေဟမႏၱ၊ ေဆာင္းဥတု။
	တေပါင္းလျပည့္ေက်ာ္ ၁ ရက္ေန႔မွ ၀ါဆိုလျပည့္ေန႔ထိ - ဂိမွာန၊ ေႏြဥတု။
	၀ါဆိုလျပည့္ေက်ာ္ ၁ ရက္ေန႔မွ တန္ေဆာင္မုန္းလျပည့္ေန႔ထိ - ၀သႏၱ၊ မိုးဥတု။
ဥတၱရယာဥ္။	။ အီေကြတာ၏ ေျမာက္ဘက္တြင္ ေနသြားျခင္း။ စက္တင္ဘာ ၂၃ ရက္ေန႔မွ မတ္လ ၂၁ ရက္ေန႔ထိ ရက္မ်ားျဖစ္သည္။
ဥပုသ္ေန႔။	။ ျမန္မာလမ်ားမွ လဆန္း ၈ ရက္၊ လျပည့္၊ လဆုတ္ ၈ ရက္၊ လကြယ္ ေန႔မ်ားမွာ ဥပုသ္ေန႔ မ်ားျဖစ္သည္။
ဦးတန္ခူး။	။ ၁၃၇၄ ခုႏွစ္ ျမန္မာႏွစ္ဆန္းတစ္ရက္ေန႔သည္ တန္ခူးလဆုတ္ ၁၁ ရက္ေန႔ျဖစ္၏။ ထိုအခါ တန္ခူးလဆုတ္ ၁၁ ရက္ေန႔မွ တန္ခူးလကြယ္ ေန႔ထိရက္မ်ားသည္ ႏွစ္သစ္ျဖစ္ေသာ ၁၃၇၄ ခုႏွစ္မွရက္မ်ားျဖစ္ၿပီး ထိုရက္မ်ားကို ဦးတန္ခူး ဟု ေခၚသည္။ ဥပမာ - ၁၃၇၄ ခုႏွစ္ ဦးတန္ခူးလဆုတ္ ၁၃ ရက္။
ဥဂ်ိန္းၿမိဳ႔ (Ujjain)။	။ သူရိယသိႏ ၱက်မ္းတြင္ လကၤာ ဟု ျပသည္။ အိႏိၵယႏုိင္ငံ၊ မဒယာဘာရပ္နယ္တြင္ရိွ၏။ သူရိယသိႏ ၱက်မ္းတြက္ကိန္းမ်ားသည္ ဥဂ်ိန္းၿမိဳ႔ကိုမူတည္တြက္သည္။ တည္ေနရာမွာ အေရွ႔ေလာင္ဂ်ီတြဒ္ ၇၅.၇၇၇ ဒီဂရီ ျဖစ္သည္။ ျမန္မာျပည္ေဗဒင္တြက္ကိန္း၊ ျပကၡဒိန္တြက္ကိန္းမ်ားအတြက္ ျမန္မာစံေတာ္ခ်ိန္ကို ျပန္ေျပာင္းယူရသည္။ ျမန္မာစံေတာ္ခ်ိန္မ်ဥ္းမွာ အေရွ႔ေလာင္ဂ်ီတြဒ္ ၉၇.၅ ဒီဂရီ ျဖစ္၏။